Yeni yıla ikinci Trump dönemine dair endişeler, Ortadoğu ve Uzak Asya’daki savaş ve gerilimler ile giriyoruz. Dünya yeni bir sürecin eşiğindeyken 2025 yılında bizleri bekleyen en büyük fırsat ve risk alanlarını değerlendiren Siyaset Bilimci Soli Özel, Ortadoğu’nun yeniden harmanlandığı bir sürecin yaşandığını söylüyor. Toz duman yatışana kadar, sonucun ne olacağı konusunda öngörü yapmanın pek mümkün olmadığını anlatan Özel, Türkiye’nin bu süreçte elinin güçlenmiş olduğunu kaydediyor.
Ekonomist Dergisi 22 Aralık-4 Ocak tarihli sayıdan
Ekonomide ciddi bir güç kayması yaşandığına işaret eden ve neoliberal dönemin bittiğini anlatan Soli Özel’in sorularımıza verdiği yanıtlar şöyle:
Türkiye’nin güneyinde ve kuzeyinde savaşlar ve gerilimlerin yaşandığı bir 2024 geride kalıyor. Tüm bu süreçlere küresel ölçekte bakılırsa bir dünya savaşına mı sürükleniyoruz?
Üçüncü dünya savaşına daha var. Şöyle düşünüyorum Tayvan’a saldırılmadığı ve Çin, Güney Çin Denizi’nde çok aksi bir şey yapmadığı sürece üçüncü dünya savaşı çıkmaz. Bugünkü koşullarda yeniden seçilen Trump’ın bir olumlu özelliği varsa o da savaş istemiyor olmasıdır. 2024’te dünyanın yarısı seçime gitti. Gelişmiş ülkelerin hepsinde iktidarda olanlar dayak yedi. İktidarların dayak yediği seçimlerden biri de Türkiye’deki yerel seçimler oldu. Son olarak bütün dünyanın gözü Amerika’daki seçimlerdeydi. Bugüne kadar tanıdığımız, kurallarını bellediğimiz bir kurumsal yapının değişeceğine işaret eden bir iktidar değişikliği oldu. Amerika’nın dünya sistemindeki bugüne kadar ki yerini göz önünde bulundurursak bu, dünyada da pek çok şeyin değişeceği bir döneme girdiğimiz anlamına geliyor. Herkes Trump’ın “yapacağım” dediği şeylere karşı nasıl pozisyon alacağını düşünüyor. NATO’nun da geleceği belirsiz.
Türkiye’nin yakın coğrafyasına baktığımızda, nasıl bir tablo ortaya çıkıyor?
Dünyanın yakından izlediği ve 2024’e damgasını vuran iki konu var; biri 2022 şubatında başlayan Ukrayna savaşı ve 2023 ekiminde başlayan Hamas’ın İsrail’e saldırısı ve buna mukabil İsrail’in Gazze’ye saldırısı. İsrail’in gerek Hizbullah’ın gerekse İran’ın istihbarat örgütlerinin içine ne kadar sızdığını gösteren emareler de ortaya çıktı. Haniye’nin öldürülmesi, çağrı cihazlarının patlaması, Hizbullah’ın önemli liderlerin öldürülmesi ve ardından da Lübnan’a girişilen saldırı ve yarı işgal… Tüm bunlar tabii Ortadoğu’da 2003 yılında Amerika’nın başarısız Irak savaşından sonra İran’ın önünde açılmış olan büyük alanı daraltmaya yönelikti. Şimdi ise Suriye’de HTŞ’nin rejimi devirmesi… Aslında Ortadoğu’nun harmanlandığı ve yeni bir yapılanmaya doğru gidildiğini gösteriyor. Tabii bu iş bitene ve toz duman yatışana kadar sonuç ne olacaktır öngöremiyorum. Fakat Türkiye için birtakım avantajlar söz konusu. Bu noktada Suriye’de İsrail ile Türkiye’nin çıkarlarının da çok da birbirinden uzak olmadığı bir durumla karşı karşıyayız. Bundan sonrası ne olur derseniz, bilemiyorum. Türkiye’nin bu süreçte elinin çok güçlenmiş olduğunda hem fikir yorumcular.
Yaşanan tüm bu gelişmelerin 2025 yılında bize ekonomik boyutta yansımaları ne olur?
Türkiye olarak iki savaş arasında bir yerdeyiz. Güneyimizde Suriye, Lübnan ve Gazze’de bir savaş var. Üstte Ukrayna ve Rusya savaşı var. 2025’te önümüzdeki birinci mesele Ukrayna konusunda ABD’nin ne yapacağı olacaktır. Ukraynalılar dirençlerinin sonlarına gelmiş gibi duruyorlar. Rusların da durumu çok parlak görünmüyor. Ruslar 700 bin yaralı ve ölü vermişler. Ukraynalılar’da 500 bin kadar kayıp var ve 200 bin kişi de askerden kaçmış. Şimdi dolayısıyla her iki tarafında çok sıkışık olduğunu anlıyoruz. Ekonomiyle ilgilenen uzmanlar 2025’in ikinci yarısında onların ekonomisinin biraz sıkıntıya gireceğini söylüyorlar. Bu noktada Trump’ın tam olarak ne yapacağı belli değil. O belirsizliği de bir koz olarak kullanıyor ve Ukrayna’yı Rusya’nın kucağına tam olarak atar mı derseniz, kimse bu konuda kesin bir şey söyleyemiyor. Öte yandan Ortadoğu’da 2025’te Lübnan ve Gazze’de bir soğuma beklenebilir. Suriye’de ise HTŞ saldırıya başladıktan 12 gün sonra Beşar Esad gider diye kimse beklemiyordu. Rejimin bu hızla çökeceğini beklemiyorduk. İsrailliler istemiş olsalar bile, onlar için de hızlı geçiş oldu. Orada nüfus ve tapu kayıtlarının yakılması durumu var. Dolayısıyla Suriye’nin durulmasını pek beklemiyorum. Yeniden devletleşmesi zor olacaktır.
Bir yanda ABD seçmeninin Trump’ı tercih etmesi, diğer yanda AB’de yükselen sağ, beri tarafta Güney Kore’de yaşananlar... Bilinen anlamda liberal demokrasinin sonuna gelindi mi sizce?
Artık neoliberal dönem bitiyor. Serbest ticaret, rahat göç, sermayenin akışkanlığı, tedarik zincirlerinin küresel olması konularının eskisi gibi olması mümkün değil. Aslında Covid-19 salgını bu konuda yeterli uyarıyı yaptı. Fakat bazı raporlarda dünya ticaretinin tahmin edildiği hızla düşmediği ve ticaretin yönünün değiştiği görülüyor. Asya’nın ticaretinin yüzde 54’ünün bölgedeki ülkeler arasında olduğu görülüyor. Hacim aynı kalıyor olabilir ama bölgesel olarak ülkelerin yakın ticaret yaptıkları ve birbirileriyle ilişkilerinden gelir ürettikleri dünya ekonomisine geçiş yapıyoruz. Bu sürece liberal ekonominin derin bir krizi de diyebiliriz. Mesela AB’de merkezdeki derin krizden dolayı bir takım yeni aktörler öne çıkacak. AB sisteminin ağır bir krizde olduğu bu süreçte Polonya, Baltık ülkeleri, İsveç, Finlandiya güvenlik konusunda daha önemli roller oynamaya çalışacaklar. Orada AB’nin birliğe üye olmayan ama NATO üyesi olan ülkelerle yakın çalışması gerekecek. İngiltere ve Norveç gibi ülkelerle bunu yapıyorlar. Fakat Türkiye ile böyle bir bağlantı kurmayı bir türlü düşünemiyorlar. Bu tavır bana akıl tutulması gibi geliyor.
Türkiye, her anlamda büyük değişimlere gebe olan bu döneme sizce dış politikada nasıl bir karne ve potansiyelle giriyor?
Türkiye tarafında son 4-5 yılda en iyi yönetilen kriz; Ukrayna oldu. Suriye’de Türkiye’nin avantajlı konumda olduğu anlaşılıyor. Amerikalılar ile yakınlaşma var. PYD/PKK dışında Amerika ile pek bir problem kalmamış gibi görünüyor. İki tarafta birbirine güvenmese de AB ile bir şekilde yeniden konuşma zemini bulunmalı. Bunun kaçınılmaz olduğunu düşünüyorum. İlk hamle kimden gelecek göreceğiz. Türkiye’nin Almanya, İtalya, Macaristan, Polonya ile ilişkileri de iyi aslında. Yunanistan ile de iyi yönetiliyor. Ukrayna meselesi Rusya lehine çözülürse, bu Türkiye için çok hayırlı bir gelişme olmaz. Türkiye İran’ın zayıflamasından memnundur fakat rejim değişikliği gibi bir çalkantıyı istemez. O nedenle Trump geldiğinde sadece İsrail’i mi dinleyecek, Suudları da dinleyecek mi göreceğiz. Çeşitli olasılıklara göre Türkiye’nin hazırlanması gerektiğini düşünüyorum.
“Suriye’de İsrail ile Türkiye’nin çıkarları birbirine yakın. Bundan sonrası ne olur derseniz, bilemiyorum. Türkiye’nin bu süreçte elinin çok güçlenmiş olduğu görülüyor.”
“Türkiye, Kürt meselesinde iki zıt tarafa koşuyor”
“Kürt meselesinde Türkiye’de koalisyonun bir ortağı Öcalan meclise gelsin konuşsun diyor. Fakat diğer taraftan Kürt seçmenin yoğun olduğu belediyelere kayyumlar atanıyor. Belediye başkanlarının yerine kayyumlar atanırken, kimseyi ikna edecek bir cevap da verilemiyor. Öte yandan en popüler Kürt siyasetçi hapiste. Kürt meselesi yoktur terör meselemiz vardır, deniyor. Dolayısıyla aynı anda iki zıt yöne koşan bir ülke söz konusu. Arkada olup bitenleri de bilmiyoruz ve bu konuda bir öngörüde bulunmak zor.”
