EY Türkiye Sosyal Güvenlik ve İş Mevzuatı Hizmetleri Lideri Dr. Hakkı Demirci işçi ve memurlar açısından fazla mesaide merak edilenleri yazdı:
A-4857 SAYILI KANUNA TABİ İŞÇİLER BAKIMINDAN FAZLA ÇALIŞMA
Fazla çalışma-Fazla sürelerle çalışma
Fazla çalışma, İş Kanununda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmaları; Fazla sürelerle çalışma ise, haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda bu çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmaları ifade eder.
Gece 7,5 saati gündüz 11 saati aşan çalışmalar da fazla mesaidir.
Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz. Bu süre sınırı, işyerlerine veya yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.
Yıllık 270 saate kadar olan fazla çalışmalar ücrete dahil edilebilmektedir. (İş sözleşmesinde belirtmek gerek). Diğer yandan ücretinde fazla mesaileri kapsayacak şekilde yüksek olması gerekir. Bu anlamda asgari ücret civarında belirlenen ücretlerin aylık 22,5 saat fazla mesaiyi (270/12) ilaveten karşılıyor olması gerekir.
Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla sürelerle çalışmalarda her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde 25 yükseltilmesiyle ödenir.
4857/63 üncü madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz. Bu gibi durumlarda toplam çalışma süresinin haftalık ortalaması 45 saati aşıyorsa, aşan süreler fazla çalışma sayılır.
Yer altında maden işlerinde çalışan işçiler için fazla çalışma süresi haftalık 37,5 saat olarak belirlenmiştir. Yasal düzenlemelere göre zorunlu nedenler veya olağanüstü haller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz. Haftalık 37,5 saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde 100'den az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir.
Örnek verecek olur isek;
Haftalık çalışma süresi 45 saat olan bir işyerinde, bir haftada 60 saat çalışmış olan işçinin 45 saati aşan 15 saatlik çalışması fazla çalışmadır.
Bir iş sözleşmesinde, haftalık çalışma süresi 36 saat olarak belirlenmiş ve bir haftada kişi toplam 39 saat çalışmış ise, 36 saati aşan 3 saatlik çalışma fazla sürelerle çalışma olarak kabul edilecektir. Eğer aynı kişi 50 saat 45 dakika çalışmış ise 36 saati aşan ve 45 saate kadar olan 9 saatlik çalışması fazla sürelerle çalışma ve 45 saati aşan 5 saat 45 dk. süre 6 saat fazla çalışmadır. Bu bakımdan 9 saat için %25 artırımlı ücret, kalan 6 saat için %50 artırımlı ücret ödenmelidir.
Serbest Zaman Uygulaması
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.
İşçi hak ettiği serbest zamanı, 6 ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla ve işverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. İşçinin kanundan ve sözleşmelerden kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman (resmi tatil, UBGT) kullandırılamaz.
Serbest zaman hakkını 6 ay içerisinde kullandırmayan işverene 4857 sayılı Kanun’un 102. maddesinin birinci fıkrasının (c) bendi gereğince 2024 yılı için 2.666 TL idari para cezası uygulanacaktır.
Fazla Çalışma Yaptırılacak İşçinin Onayı
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmaz.
İşçinin fazla çalışmaya onayının bulunması ve gerekli koşulların varlığına rağmen haklı bir mazereti olmaksızın fazla çalışma yapmaktan kaçınması halinde işveren, işçinin görevini yerine getirmemesi gerekçesiyle İk 25/II(h)’ye dayanarak haklı nedenle feshedebilir. Ancak fazla çalışmaya onay veren işçi, sağlığının böyle bir çalışmaya elverişli olmadığını doktor raporu ile belgelerse işçi fazla saatlerle çalışma yapmaya zorlanamaz.
Fazla Çalışma Yaptırılmayacak İşçiler
Aşağıda sayılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz:
a) 18 yaşını doldurmamış işçiler,
b) İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,
c) Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
d) Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler.
e) Zorunlu nedenler ve olağanüstü haller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
B- DEVLET MEMURLARINDA FAZLA MESAİ ÜCRETİ
- Devlet Memurlarının, genel olarak haftalık çalışma süresi olan, 40 saatin üstünde yaptıkları çalışma, fazla çalışmadır. Fazla çalışmanın ücretle karşılanabilmesi için memurun kadrosuna ait görevini normal günlük çalışma saatleri dışında fiilen yapması gereklidir.
- Çalışma saatleri içinde yürütülen nöbet hizmetleri fazla çalışma sayılmaz.1, 2 ve 3. derece yönetici kadrolarında bulunanlara fazla çalışma ücreti ödenmez.
- Kurumlar gerektiği takdirde personelini günlük çalışma saatleri dışında fazla çalışma ücreti vermeksizin çalıştırabilirler. Bu durumda personele yaptırılacak fazla çalışmanın her sekiz saati için bir gün hesabı ile izin verilir. Ancak, bu suretle verilecek iznin en çok on günlük kısmı yıllık izinle birleştirilerek yılı içinde kullandırılabilir.
- Fazla çalışmada bulunan Devlet Memurlarının fazla çalışma saatleri her gün, fazla çalışmaya katılanların yöneticisi tarafından kontrol edilerek, "Aylık Fazla Çalışma Cetveli" üzerinde tespit ve imza edilir. Bu cetvel, fazla çalışmaya katılmış ise o gün, katılmamış ise ertesi gün kurumun personel işleri sorumlusu tarafından da kontrol edilir ve onaylanır.
- Yaptırılacak fazla çalışmanın süresi ve saat başına ödenecek ücret Cumhurbaşkanı kararı ile belirlenir. 2024 yılında saat başı 10.14 TL olarak belirlenmiştir. Çalışılan birime ve göreve göre değişen ücret ve aylık fazla çalışma yaptırılacak süreler mevcuttur. Özel kalem müdürlüklerinde çalışacak personelde ayda 90 saat üst limit varken, daha üst düzey birimlerde ayda 450 saate kadar fazla mesai yaptırılabilmektedir. Ancak 2024 yılında yayımlanan 7 no'lu CB Genelgesi ile kamu personeli zorunlu haller dışında fazla çalışma ücreti ve nöbet ücreti alacak şekilde çalıştırılmayacaktır.
